Đạo Đức khắc chế hai khiếm khuyết lớn của nhân tính: dục vọng và sợ hãi

Con người, từ thuở khai sinh đến nay luôn mang trong mình bản chất phức tạp, vừa cao quý vừa yếu đuối. Trong muôn vàn đặc tính của nhân tính, có hai khiếm khuyết lớn nổi bật nhất: dục vọng và sợ hãi.

Dục vọng chính là những ham muốn, những thứ ta yêu thích, đeo đuổi đến mù quáng; còn sợ hãi là sự chán ghét, né tránh những điều ta e ngại, khiến ta co rúm lại trước khó khăn. Hai yếu tố này nếu không được kiểm soát sẽ chi phối hành vi con người, dẫn đến vô vàn khổ đau, xung đột và suy đồi. Chỉ có đạo đức, với sức mạnh của lý trí, lương tâm và các giá trị nhân văn mới có thể khắc chế, cân bằng chúng, giúp con người sống một cuộc đời ý nghĩa và hài hòa.

Dục vọng: nguồn gốc của tham lam và khổ đau

Dục vọng là bản năng tự nhiên xuất phát từ nhu cầu sinh tồn: ăn uống, sinh sản, quyền lực, danh vọng, tiền bạc… Tuy nhiên, khi dục vọng vượt quá giới hạn, nó trở thành khiếm khuyết lớn lao. Con người thường chạy theo những thứ yêu thích mà không biết dừng lại dẫn đến tham lam, ích kỷ và thậm chí tội ác.

Trong triết học và tôn giáo phương Đông, dục vọng thường được ví như “ngọn lửa thiêu đốt”. Phật giáo coi dục vọng (tham ái) là gốc rễ của khổ đau, khiến con người luân hồi trong sinh tử. Lão Tử khuyên “thanh tâm quả dục” giảm bớt ham muốn để tâm hồn bình an. Khổng giáo nhấn mạnh khắc chế dục vọng qua lễ nghĩa và nhân đức, tránh để nó làm mờ lý trí.

Ở phương Tây, Aristotle xem dục vọng là phần “thú tính” trong con người, cần được lý trí kiểm soát để đạt đến hạnh phúc thực sự. Hobbes cho rằng dục vọng vô độ dẫn đến “chiến tranh mọi người chống mọi người” trong trạng thái tự nhiên. Ngày nay, chúng ta thấy rõ: tham nhũng xuất phát từ dục vọng quyền lực và tiền bạc; chiến tranh từ ham muốn lãnh thổ; phá hủy môi trường từ dục vọng tiêu thụ vô độ.

Nếu không có đạo đức làm giới hạn, dục vọng sẽ biến con người thành nô lệ của chính mình, mãi mãi không thỏa mãn, dẫn đến trống rỗng và đau khổ.

Sợ hãi: nguồn gốc của hèn nhát và bất công

Ngược lại với dục vọng, sợ hãi là những thứ ta chán ghét: đau đớn, thất bại, cái chết, mất mát… Sợ hãi là bản năng bảo vệ, nhưng khi quá mức, nó trở thành khiếm khuyết thứ hai, khiến con người trở nên hèn nhát, ích kỷ và thiếu trách nhiệm.

Sợ hãi khiến ta né tránh trách nhiệm, im lặng trước bất công, hoặc thậm chí phản bội lương tâm để bảo vệ bản thân. Trong lịch sử, bao nhiêu người im lặng trước tội ác vì sợ liên lụy? Bao nhiêu xã hội suy đồi vì sợ thay đổi?

Triết học Stoicism (chủ nghĩa khắc kỷ) coi sợ hãi là kẻ thù lớn của tự do nội tâm, khuyên con người đối mặt với nó qua lý trí và đức hạnh. Epicurus dạy rằng đừng sợ cái chết, vì chúng không ảnh hưởng đến hạnh phúc thực sự. Trong Phật giáo, sợ hãi gắn liền với vô minh, cần được khắc phục bằng trí tuệ và từ bi.

Sợ hãi thường đi đôi với dục vọng: ta sợ mất những thứ đang có (kết quả của dục vọng), dẫn đến bảo thủ, kỳ thị và xung đột.

Đạo Đức khắc chế hai khiếm khuyết này

Dục vọng và sợ hãi là hai mặt của cùng một bản năng sinh tồn, chi phối con người một cách mạnh mẽ. Luật pháp có thể kiềm chế hành vi bên ngoài, nhưng không chạm đến tận gốc rễ nội tâm. Chỉ có đạo đức, hệ thống giá trị nội tại, dựa trên lương tâm, lý trí và nhân văn mới thực sự khắc chế chúng.

Đạo đức dạy ta tiết chế dục vọng qua các đức tính như tiết độ, khiêm tốn và công bằng. Nó giúp ta vượt qua sợ hãi bằng dũng cảm, trách nhiệm và từ bi. Aristotle gọi đây là “trung dung”, con đường giữa cực đoan. Khổng giáo dùng “nhân, lễ, nghĩa” để cân bằng. Kitô giáo và Phật giáo nhấn mạnh tình yêu thương và giác ngộ để vượt qua tham-sân-si.

Khi sống có đạo đức, con người không còn bị dục vọng làm mù quáng hay sợ hãi làm tê liệt. Thay vào đó, ta hướng đến lợi ích chung, sống hài hòa với bản thân và xã hội. Đạo đức biến khiếm khuyết thành sức mạnh: dục vọng trở thành động lực sáng tạo lành mạnh; sợ hãi trở thành sự thận trọng khôn ngoan.

Hai khiếm khuyết lớn của nhân tính: dục vọng và sợ hãi là những gì làm nên sự yếu đuối của con người, nhưng cũng là cơ hội để ta hoàn thiện. Chỉ qua rèn luyện đạo đức hàng ngày, qua giáo dục, tự tỉnh thức và thực hành nhân văn, chúng ta mới khắc chế được chúng. Một xã hội mà mỗi cá nhân sống có đạo đức sẽ là xã hội ít khổ đau hơn, công bằng hơn và hạnh phúc hơn.

Hãy nhớ rằng, con người không hoàn hảo nhưng chính việc nhận ra và khắc phục khiếm khuyết mới làm nên giá trị thực sự của nhân tính. Đạo đức không phải gông cùm mà là chìa khóa giải phóng.

Mỹ Mỹ biên tập
Theo vandieuhay