Nguyễn Chế Nghĩa – Danh tướng ít được biết đến dưới thời Trần Hưng Đạo
Xuất thân và con đường binh nghiệp
Nguyễn Chế Nghĩa sinh tại làng Lương Xá, phủ Ứng Thiên, nay thuộc huyện Ứng Hòa, Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã nổi tiếng thông minh, giỏi võ nghệ, có chí khí khác thường. Thời trẻ, ông theo học võ nghệ trong quân đội triều đình, rồi dần trở thành một võ tướng dưới trướng của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn.
Những ghi chép ít ỏi còn sót lại cho biết, Nguyễn Chế Nghĩa có tài chỉ huy, đặc biệt nổi trội trong chiến thuật phục kích và tập kích bất ngờ. Ông thường được giao nhiệm vụ dẫn quân đi trước, quấy rối hoặc đánh chặn giặc, tạo điều kiện cho các cánh quân chủ lực phát huy sức mạnh.
Vai trò trong kháng chiến chống Nguyên – Mông lần thứ ba
Cuộc kháng chiến năm 1287–1288 là lần xâm lược lớn nhất và cũng là lần thất bại thảm hại nhất của quân Nguyên – Mông. Khi ấy, Trần Hưng Đạo đã triển khai một loạt chiến thuật tài tình, trong đó có sự tham gia trực tiếp của các tướng trẻ, mưu lược và gan dạ như Nguyễn Chế Nghĩa.
Sử cũ chép lại rằng, Nguyễn Chế Nghĩa cùng Nguyễn Khoái được Hưng Đạo Vương cử đi chặn đánh các đạo quân tiếp vận và quân do thám của Nguyên. Đặc biệt, tại trận Vân Đồn, khi Trần Khánh Dư phục kích đánh tan đoàn thuyền lương Trương Văn Hổ, thì lực lượng của Nguyễn Chế Nghĩa cũng góp phần truy kích, khiến quân Nguyên không thể tập hợp lại.
Trong những ngày tháng cam go trước trận Bạch Đằng lịch sử, Nguyễn Chế Nghĩa nhiều lần chỉ huy lực lượng nhỏ đánh nhanh, rút gọn, gây rối loạn đội hình giặc. Chính sự xuất hiện bất ngờ của những toán quân này đã khiến quân Nguyên luôn bị động, mệt mỏi, tinh thần sa sút.
Tài năng và phẩm chất
Nguyễn Chế Nghĩa không chỉ nổi bật về võ dũng mà còn ở tinh thần trung nghĩa. Trong triều Trần, ông không phải là dòng dõi vương hầu, nhưng nhờ lập nhiều công trạng mà được triều đình trọng dụng. Người dân khi nhắc đến ông thường gọi bằng cái tên giản dị nhưng thân thương: “Tướng Nghĩa”, hàm ý vừa nhấn mạnh tên gọi, vừa tôn vinh lòng trung nghĩa sáng ngời.
Một số truyền thuyết địa phương kể rằng, Nguyễn Chế Nghĩa là người rất gần gũi với binh sĩ. Ông thường ăn uống, ngủ nghỉ cùng quân lính, tự tay chỉ dạy võ nghệ, khích lệ tinh thần, coi quân sĩ như anh em ruột. Chính vì vậy, binh sĩ dưới quyền ông luôn hết lòng chiến đấu, không quản hy sinh.
Ghi dấu sau chiến thắng Bạch Đằng
Sau khi quân Nguyên – Mông đại bại ở sông Bạch Đằng năm 1288, công lao của các tướng lĩnh đều được triều đình ghi nhận. Nguyễn Chế Nghĩa được phong tước, ban ruộng đất để tưởng thưởng.
Tuy nhiên, khác với những danh tướng nổi danh được sử sách ca ngợi, tên tuổi Nguyễn Chế Nghĩa dần mờ nhạt trong chính sử, chỉ còn được lưu truyền nhiều trong các thần tích, sắc phong và truyền thuyết ở quê hương. Ở làng Lương Xá, nhân dân lập đền thờ ông, coi ông như vị thành hoàng làng, hằng năm mở hội tưởng niệm để ghi nhớ công đức.
Ý nghĩa lịch sử và di sản tinh thần
Sự nghiệp của Nguyễn Chế Nghĩa tuy không được sử sách triều đình ghi chép nhiều, nhưng qua dấu tích còn lại, có thể thấy ông là một mắt xích quan trọng trong hệ thống tướng lĩnh dưới quyền Hưng Đạo Vương. Chính những tướng như ông, âm thầm gánh vác trách nhiệm, đã góp phần tạo nên chiến thắng vang dội của dân tộc.
Nguyễn Chế Nghĩa còn là hình mẫu của người anh hùng bình dân: không cần xuất thân cao quý, không cần chức tước lớn lao, nhưng bằng tài năng, lòng trung nghĩa và tinh thần bất khuất, vẫn được nhân dân tôn thờ.
Ngày nay, khi nhắc đến kháng chiến chống Nguyên – Mông, ta không chỉ nhớ đến Trần Hưng Đạo hay những đại tướng rực rỡ, mà còn cần tri ân những người như Nguyễn Chế Nghĩa – những nhân vật đứng ở “hậu trường” nhưng góp phần làm nên trang sử oanh liệt.