Trần Quang Khải – vị tướng văn võ toàn tài của triều Trần
Trong lịch sử kháng chiến chống Nguyên – Mông của Đại Việt, bên cạnh hình ảnh Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn rực rỡ như ngọn cờ đầu, vẫn có những vị tướng lĩnh, vương hầu đã góp phần quan trọng tạo nên chiến thắng. Trong số đó, Trần Quang Khải là nhân vật đặc biệt: ông vừa là một nhà chính trị, một nhà thơ, vừa là một vị tướng cầm quân nổi bật, để lại dấu ấn sâu đậm trong sử sách và lòng dân.
Xuất thân hoàng tộc, con nhà tướng soái
Trần Quang Khải (1241 – 1294) là con trai thứ ba của vua Trần Thái Tông, đồng thời là em cùng cha khác mẹ với Trần Thánh Tông. Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng thông minh, học giỏi, lại có chí khí cứng cỏi. Lớn lên trong môi trường hoàng cung nhưng Trần Quang Khải không hề xa hoa trụy lạc; ngược lại, ông nổi bật bởi tinh thần ham học và sự nghiêm cẩn.
Nhờ tài năng, ông được phong Chiêu Minh vương, giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều. Khi giặc Nguyên – Mông xâm lược, Trần Quang Khải là một trong những người đầu tiên được trao trọng trách cầm quân. Tài năng của ông không chỉ thể hiện trên chính trường, mà còn bộc lộ xuất sắc trên chiến trường, trong những trận đánh lẫy lừng đi vào lịch sử.
Người chỉ huy tài ba trong cuộc kháng chiến năm 1285
Cuộc kháng chiến chống Nguyên lần thứ hai (1285) là thử thách sinh tử của cả dân tộc. Trước thế giặc mạnh, vua Trần và triều đình phải rút lui, để lại Thăng Long trong tay quân Nguyên. Nhiều nơi bị tàn phá, tình hình cực kỳ nguy cấp. Trong bối cảnh ấy, Trần Quang Khải được giao trọng trách chỉ huy lực lượng phản công.
Cùng với Trần Hưng Đạo, ông đã chỉ đạo trận Chương Dương độ – một trong những trận thủy chiến vang dội nhất lịch sử. Tháng 6 năm 1285, quân Đại Việt do Trần Quang Khải và tướng Trần Nhật Duật chỉ huy đã phối hợp với quân Trần Hưng Đạo tấn công dữ dội vào thủy quân Nguyên ở Chương Dương (nay thuộc Thường Tín, Hà Nội). Quân giặc thất bại nặng nề, hàng vạn quân bị tiêu diệt, hàng trăm chiến thuyền bị đốt cháy.
Ngay sau đó, ông tiếp tục tham gia trận Hàm Tử, nơi quân Đại Việt phối hợp cùng lực lượng người Chiêm Thành đánh tan đạo quân do Toa Đô chỉ huy. Hai chiến thắng liên tiếp đã xoay chuyển cục diện, buộc Thoát Hoan phải rút chạy về phương Bắc. Đại Việt giành lại non sông sau những tháng ngày gian khổ.
Chiến công của Trần Quang Khải được lưu truyền bằng câu thơ nổi tiếng:
“Đoạt sáo Chương Dương độ,
Cầm Hồ Hàm Tử quan.”
Chỉ hai câu thơ nhưng đã tạc tên tuổi Trần Quang Khải và đồng đội vào lịch sử, như những người anh hùng cứu nước.
Văn võ song toàn, nhà thơ tài hoa
Không chỉ là một võ tướng, Trần Quang Khải còn là một nhà thơ nổi tiếng của đời Trần. Những bài thơ của ông, phần lớn viết trong giai đoạn kháng chiến, vừa có khí phách hào hùng, vừa có nỗi niềm trăn trở về thời cuộc. Bài “Tụng giá hoàn kinh sư” được ông sáng tác khi cùng vua và quân dân trở lại Thăng Long sau chiến thắng 1285, vẫn còn vang vọng đến nay:
“Đoạt sáo Chương Dương độ,
Cầm Hồ Hàm Tử quan,
Thái bình tu trí lực,
Vạn cổ thử giang san.”
Tạm dịch:
“Chương Dương cướp giáo giặc,
Hàm Tử bắt quân Hồ,
Thái bình nên gắng sức,
Giang sơn muôn thuở còn.”
Bài thơ không chỉ ca ngợi chiến thắng mà còn là lời nhắc nhở về trách nhiệm giữ nước, dựng nước trong thời bình. Qua đó, ta thấy Trần Quang Khải không chỉ là một võ tướng mà còn là một trí thức lớn, có tầm nhìn xa.
Sự hòa hợp cùng Hưng Đạo Vương
Một điểm đáng chú ý trong sự nghiệp Trần Quang Khải là mối quan hệ với Trần Hưng Đạo. Vốn dĩ, trong nội bộ họ Trần từng có nhiều mâu thuẫn, nhất là chuyện ngôi vua, chuyện quyền lực giữa các vương hầu. Nhưng trong giai đoạn đất nước lâm nguy, Trần Quang Khải đã gạt bỏ những hiềm khích riêng để đồng lòng với Trần Hưng Đạo. Sự hòa hợp ấy chính là yếu tố quan trọng tạo nên sức mạnh đoàn kết, giúp quân dân Đại Việt chiến thắng kẻ thù hùng mạnh.
Cuộc đời thanh liêm, cái chết giản dị
Sau khi đất nước thái bình, Trần Quang Khải lui về ở phủ Thiên Trường (Nam Định), sống một cuộc đời thanh liêm, giản dị. Ông qua đời năm 1294, thọ 54 tuổi, được triều đình và nhân dân thương tiếc. Sử sách chép rằng ông là một vị vương gia tài đức vẹn toàn, để lại tấm gương sáng cho muôn đời.
Giá trị lịch sử để lại
Trần Quang Khải là hiện thân của một lớp trí thức – võ tướng thời Trần: trung quân, yêu nước, văn võ song toàn. Ông vừa chỉ huy những trận đánh lớn, vừa để lại những áng thơ bất hủ. Tên tuổi ông gắn liền với hai chiến công Chương Dương và Hàm Tử, nhưng giá trị của ông không chỉ dừng lại ở chiến trận. Đó còn là sự hòa hợp, đoàn kết nội tộc, là tiếng nói khích lệ muôn đời về trách nhiệm giữ nước trong thời bình.
Ngày nay, nhiều đền thờ, phố phường mang tên Trần Quang Khải, như một cách tri ân đối với vị anh hùng đã góp phần làm nên chiến thắng huy hoàng của dân tộc.