Lụa tơ sen: tuyệt tác của sự thanh khiết

Lụa tơ sen là một trong những loại vải quý hiếm và đắt đỏ nhất thế giới, được chiết xuất hoàn toàn thủ công từ sợi tơ trong cuống sen. Không giống tơ tằm từ kén, lụa tơ sen mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, tượng trưng cho sự thanh khiết vươn lên từ bùn lầy, hình ảnh quen thuộc trong Phật giáo và văn hóa Á Đông.

Nguồn gốc và sự ra đời tại Myanmar

Lụa tơ sen xuất hiện đầu tiên tại Myanmar, cụ thể quanh hồ Inle (bang Shan) vào khoảng những năm 1900-1910. Người sáng tạo là một phụ nữ dân tộc Intha tên Daw Sa Oo (hay Paw Sar Ou, Sa Oo) từ làng Kyaingkhan (Chaing Kham) phía nam hồ Inle.

Tương truyền, khi cắt cuống sen để dâng hoa lên chùa, bà Sa Oo tình cờ phát hiện những sợi tơ mỏng manh hiện ra từ chỗ bẻ. Với lòng thành kính, bà dành hàng năm trời thử nghiệm rút tơ, se sợi và dệt thành chiếc áo cà sa (kya thingan – áo cà sa từ sen) đầu tiên để dâng cho vị trụ trì địa phương và tượng Phật tại chùa Phaung Daw Oo.

Sau cái chết của bà Sa Oo, nghề này từng mai một nhưng được con cháu như Tun Yee và Ohn Kyi hồi sinh bằng cách thành lập hợp tác xã, hiện đại hóa quy trình mà vẫn giữ thủ công.

Ngày nay, trung tâm sản xuất chính là làng nổi Inpawkhon (hay Paw Khon) trên hồ Inle, nơi phụ nữ lớn tuổi vẫn rút tơ thủ công. Sản phẩm chủ yếu là áo cà sa cho nhà sư, khăn choàng và đồ lưu niệm du lịch. Lụa tơ sen Myanmar thường để màu tự nhiên (kem đất, nâu nhạt) hoặc pha với tơ tằm/cotton để bền hơn.

Từ Myanmar, nghề dệt lụa tơ sen lan sang Campuchia (vùng Tonle Sap, Siem Reap), nơi được hồi sinh như nghề thủ công bền vững. Một số workshop nhỏ ở Ấn Độ (Manipur, hồ Loktak) và Thái Lan cũng thử nghiệm.

Lụa tơ sen phát triển tại Việt Nam

Mỗi buổi sáng khi mặt trời vừa ló dạng trên mặt hồ, những người thợ đã lặng lẽ chèo thuyền ra đồng sen. Họ chọn những cuống sen tươi nhất, còn đọng sương đêm, vì chỉ trong vòng 24 giờ sau khi cắt, tơ bên trong mới giữ được độ mềm mịn và đàn hồi hoàn hảo.

Quy trình rút tơ là một màn trình diễn của sự kiên nhẫn và khéo léo: nghệ nhân bẻ nhẹ cuống sen, kéo một đường thật đều tay, lập tức 20–30 sợi tơ mỏng như tơ nhện hiện ra, long lanh dưới nắng. Mỗi sợi tơ ấy mảnh đến mức phải ghép hàng trăm sợi mới đủ dày để se thành ống chỉ.

Một người thợ lành nghề chỉ rút được 200–250 cuống mỗi ngày. Để dệt nên một chiếc khăn quàng cổ nhỏ xinh, cần tới 4.800–9.200 cuống sen, tương đương công sức của hàng chục ngày lao động thủ công không ngừng nghỉ.

Tại Việt Nam, lụa tơ sen được giới thiệu và phát triển thành công bởi nghệ nhân Phan Thị Thuận (làng Phùng Xá, Mỹ Đức, Hà Nội), người đầu tiên nghiên cứu và sản xuất năm 2017.

Bà Thuận, xuất thân từ gia đình 3 đời dệt lụa tơ tằm, tình cờ biết đến lụa tơ sen qua internet và các thông tin từ Myanmar/Campuchia. Với kinh nghiệm hơn 60 năm bên khung cửi, bà mất gần 2 năm thử nghiệm (từ 2016-2017/2019) để hoàn thiện quy trình phù hợp với sen Việt Nam (từ hồ Tây, Đồng Tháp, Siem Reap…).

Sản phẩm đầu tiên là khăn quàng, sau đó mở rộng thành áo dài, tranh thêu, túi xách. Lụa tơ sen Việt Nam nổi tiếng với độ mềm mịn, thoáng khí, kháng khuẩn và hương sen nhẹ, được dùng làm quà ngoại giao (như khăn tặng tại G20 2019).

Lụa tơ sen không chỉ là vải mà còn là di sản văn hóa, biểu tượng của sự kiên trì và hài hòa với thiên nhiên. Từ chiếc áo cà sa thành kính của Daw Sa Oo hơn 100 năm trước đến những tấm lụa cao cấp ngày nay, hành trình của lụa tơ sen tiếp tục viết nên câu chuyện về vẻ đẹp thanh khiết từ quốc hoa Á Đông.

Mỹ Mỹ biên tập
Theo vandieuhay