Lão Tử chỉ nói bốn điều, khiến Khổng Tử suốt đời khâm phục

Tư tưởng Đạo gia của Lão Tử coi trọng sự an tĩnh trong nội tâm và sự hợp nhất giữa con người với Đạo và Đức trong mối quan hệ giữa trời và người, nhấn mạnh phép trị nước bằng “vô vi”. Quan niệm này về sau giữ vị trí vô cùng quan trọng trong văn hóa truyền thống Trung Hoa. Ông chủ trương lối sống giản dị, thuận theo tự nhiên, phản đối lòng tham quá độ và sự huyên náo của chốn phồn hoa nhân thế, đề cao việc quay về bản tính thuần hậu ban sơ của con người.

Lão Tử sinh sống trước Khổng Tử, ước chừng sinh vào năm 571 trước Công nguyên, còn Khổng Tử sinh năm 551 trước Công nguyên, vì vậy cuộc đời của hai nhà tư tưởng cách nhau khoảng hai mươi năm. Tác phẩm Đạo Đức Kinh của Lão Tử không chỉ có ảnh hưởng sâu sắc đối với tư tưởng Đạo gia mà còn tác động đến một số quan niệm của Nho gia, chẳng hạn như sự kết hợp giữa hòa hợp và quy luật tự nhiên.

Về mặt tư tưởng, Lão Tử nhấn mạnh chữ “Đạo”, tức quy luật tự nhiên và tư tưởng vô vi nhi trị, trong khi Khổng Tử đề cao lễ nghi, nhân đức và luân lý xã hội. Lão Tử chủ trương thuận theo tự nhiên, coi trọng sự tự phản tỉnh trong nội tâm và thái độ sống vô dục, còn triết học của Khổng Tử thì nỗ lực nâng cao đạo đức con người thông qua lễ nghi và giáo dục. Theo ghi chép lịch sử, Khổng Tử từng nhiều lần thỉnh giáo Lão Tử, đặc biệt là về lễ nghi và đạo đức.

Khổng Tử đến bái kiến Lão Tử, hỏi vài vấn đề và vô cùng khâm phục. Khi trở về nước Lỗ, các môn đệ hỏi rằng: “Thưa thầy, thầy có gặp Lão Tử không?”

Khổng Tử đáp: “Có gặp!”

Môn đệ hỏi tiếp: “Lão Tử trông như thế nào?”

Khổng Tử nói:

“Chim thì ta biết nó có thể bay; cá thì ta biết nó có thể bơi; thú thì ta biết nó có thể chạy. Thứ chạy được thì dùng lưới mà bắt, thứ bơi được thì dùng câu mà câu, thứ bay được thì dùng tên mà bắn. Riêng rồng thì ta không biết nó bằng cách nào: rồng cưỡi gió mây mà bay lên chín tầng trời. Ta gặp Lão Tử, ông ấy chẳng khác nào rồng vậy! Học vấn sâu xa khó lường, chí hướng cao xa khó đoán; lúc thì như rắn co duỗi tùy thời, lúc thì như rồng biến hóa theo thời. Lão Đam, quả thực là thầy của ta!”

Bàn về cách làm người

Khi tiễn Khổng Tử, Lão Tử tặng lời rằng:

“Ta nghe nói: người giàu sang thì tiễn người khác bằng của cải, người nhân nghĩa thì tiễn người khác bằng lời nói. Ta không giàu, không sang, không có của cải để tặng ngươi, chỉ xin gửi gắm vài lời. Trong thiên hạ ngày nay, người thông minh mà xét đoán sâu sắc, sở dĩ thường gặp tai họa, suýt đến chỗ mất mạng, là vì thích chê bai lỗi lầm của người khác; người giỏi biện luận, thông suốt đạo lý, sở dĩ thường chiêu họa vào thân, là vì thích phơi bày điều xấu của người khác. Làm con, chớ tự cho mình cao hơn người; làm bề tôi, chớ tự cho mình ở trên người khác. Mong ngươi khắc cốt ghi tâm.”

Khổng Tử cúi đầu sát đất mà thưa: “Đệ tử nhất định ghi nhớ trong lòng!”

Người thông minh dễ chuốc họa, bởi vì họ thích châm chọc lỗi lầm của người khác. Người thích tranh luận, lại tranh luận giỏi, cũng dễ gặp tai họa, vì họ thích nói ra sai lầm của người khác. Nếu là bậc hậu bối thì đừng nâng mình lên quá cao; nếu là người dưới quyền thì đừng khoe khoang sự hơn người của mình.

Trăng sáng thì sao thưa. Khi mặt trăng quá sáng, các vì sao sẽ trở nên mờ nhạt. Một người quá tài giỏi, rất dễ khiến người khác trở nên lu mờ. Ai cũng có lòng tự trọng, người quá thông minh thường dễ làm tổn thương thể diện của người khác. Tô Thức gặp nạn, Tô Triệt từng nói: “Tô Thức có tội gì, chẳng qua là vì danh tiếng quá cao.” Có thể thấy rằng, không phô trương, không lộ diện, lặng lẽ làm tốt việc của mình, mới là con đường tránh họa giữ thân.

Bàn về Đạo tự nhiên

Một ngày nọ, đi đến bờ Hoàng Hà, thấy nước sông cuồn cuộn, sóng đục tung bọt, Khổng Khâu than rằng:

“Trôi đi như thế đó, không kể ngày đêm! Nước Hoàng Hà cuồn cuộn không ngừng, tuổi đời con người trôi qua không dứt, nước sông không biết chảy về đâu, đời người cũng không biết sẽ trở về nơi nào?”

Lão Tử nói:

“Đời người ở giữa trời đất, vốn là một thể với trời đất. Trời đất là vật tự nhiên, con người cũng là vật tự nhiên. Con người có biến đổi từ ấu thơ, thiếu niên, tráng niên đến già nua, cũng như trời đất có bốn mùa xuân, hạ, thu, đông luân chuyển, thì có gì đáng buồn? Sinh ra từ tự nhiên, chết đi trong tự nhiên, thuận theo tự nhiên thì bản tính không loạn; không thuận theo tự nhiên, mà tất bật giữa nhân nghĩa, thì bản tính bị trói buộc. Công danh để trong lòng thì sinh lo âu; lợi dục để trong lòng thì sinh phiền não.”

Khổng Khâu giải thích:

“Ta lo rằng đại đạo không được thực hành, nhân nghĩa không được thi hành, chiến loạn không dứt, quốc gia không yên, cho nên mới có nỗi cảm khái rằng đời người ngắn ngủi, không thể lập công với đời, không thể làm được gì cho dân.”

Lão Tử nói:

“Trời đất không ai đẩy mà tự vận hành, mặt trời mặt trăng không ai thắp mà tự sáng, tinh tú không ai sắp mà tự có trật tự, chim thú không ai tạo mà tự sinh trưởng, đó đều là tự nhiên mà thành, cần gì con người phải nhúng tay? Sự sinh tồn, mất mát, vinh nhục của con người đều có lý lẽ tự nhiên và con đường tự nhiên của nó.

Thuận theo lý tự nhiên mà đi, tuân theo Đạo tự nhiên mà hành, thì nước tự trị, người tự chính, cần gì phải cứ thao thao nói lễ nhạc mà đề xướng nhân nghĩa? Cứ mải mê nói lễ nhạc, đề cao nhân nghĩa, thì càng rời xa bản tính con người! Cũng như đánh trống để tìm người trốn chạy, trống đánh càng to thì người chạy càng xa!”

Khổng Tử đứng trước dòng sông mà than thở thời gian trôi qua, tuổi mình đã già mà vẫn chưa biết rốt cuộc mình phải làm gì. Lão Tử lại nói: con người vốn là một phần của tự nhiên, sinh lão bệnh tử chẳng khác gì xuân hạ thu đông. Thuận theo tự nhiên thì không mê mất bản tính; chỉ khi trong lòng cứ nghĩ đến công danh lợi lộc thì mới sinh lo âu, phiền não.

Khổng Tử giải thích rằng mình lo nhân nghĩa không thể thi hành khắp thiên hạ, lo chiến tranh không thể dừng, lo chính sự không thể sáng tỏ, nên mới cảm khái đời người ngắn ngủi, chí lớn khó thành. Lão Tử đáp rằng trời đất tự vận hành, chim thú tự sinh trưởng, tất cả đều theo tự nhiên; sinh tử vinh nhục của con người cũng chỉ là Đạo tự nhiên mà thôi.

Tôn trọng tự nhiên, thuận theo tự nhiên, thì quốc gia tự nhiên yên ổn, lòng người tự nhiên ngay thẳng, cần gì phải cố sức cổ xúy nhân nghĩa lễ nhạc. Càng nhấn mạnh những điều ấy, càng xa rời bản tính con người, giống như đánh trống đuổi người, đánh càng mạnh thì người chạy càng xa.

Khổng Tử muốn thực hành nhân nghĩa nhưng sợ đời người ngắn ngủi, nên sinh ưu phiền. Lão Tử thì cho rằng nhân nghĩa nên thuận theo tự nhiên, không nên cưỡng cầu. Về quan điểm này, học giả Hồ Thích từng có một lập luận nổi tiếng:

“Một quốc gia bẩn thỉu, nếu ai cũng nói đến quy tắc chứ không nói đạo đức, cuối cùng sẽ trở thành một quốc gia bình thường có nhân tính, và đạo đức tự nhiên sẽ dần quay về; còn một quốc gia vốn sạch sẽ, nếu ai cũng không nói đến quy tắc mà chỉ suốt ngày bàn đạo đức, nói cao thượng, nói vô tư, thì cuối cùng quốc gia đó sẽ sa đọa thành một nơi đầy rẫy ngụy quân tử.”

Thượng thiện nhược nước

Lão Tử chỉ dòng Hoàng Hà mênh mông, nói với Khổng Khâu: “Sao ngươi không học đức lớn của nước?”

Khổng Khâu hỏi: “Nước có đức gì?”

Lão Tử nói:

“Thượng thiện như nước: nước khéo lợi cho vạn vật mà không tranh giành, ở nơi mà mọi người đều ghét, đó là đức khiêm hạ; vì vậy sông biển có thể làm vua của trăm suối, là vì biết hạ mình. Trong thiên hạ không gì mềm yếu bằng nước, nhưng khi công phá cứng mạnh thì không gì thắng nổi, đó là đức nhu; vì thế nhu thắng cương, yếu thắng mạnh. Vì nó không có ‘có’, nên có thể đi vào chỗ không khe hở, từ đó mà biết được giáo hóa không lời và lợi ích của vô vi.”

Khổng Khâu nghe xong, bừng tỉnh mà nói:

“Lời của tiên sinh khiến tôi bỗng mở mang đầu óc: mọi người ở chỗ cao, nước ở chỗ thấp; mọi người ở chỗ dễ, nước ở chỗ khó; mọi người ở chỗ sạch, nước ở chỗ bẩn. Nơi nước ở đều là chỗ người ta ghét, vậy ai có thể tranh với nó? Đó chính là thượng thiện.”

Lão Tử gật đầu nói:

“Không tranh với đời, thì trong thiên hạ không ai có thể tranh với mình, đó là noi theo đức của nước. Nước gần với Đạo: Đạo không chỗ nào không có, nước không vật gì không lợi; tránh cao tìm thấp, chưa từng nghịch lại, đó là giỏi ở đất; rỗng mà tĩnh, sâu không lường được, đó là giỏi làm vực; hao mà không cạn, cho mà không cầu báo, đó là giỏi làm nhân; tròn thì xoay, vuông thì gãy, bị chặn thì dừng, được mở thì chảy, đó là giữ chữ tín; gột rửa ô uế, san bằng cao thấp, đó là giỏi trị vật; chở thì nổi, soi thì trong, đánh thì không gì địch nổi, đó là giỏi dùng năng lực; không nghỉ ngày đêm, đầy rồi mới tiến, đó là giỏi chờ thời. Vì vậy bậc thánh thuận thời mà đi, bậc hiền ứng việc mà biến; người trí vô vi mà trị, người đạt thuận trời mà sống.”

Lão Tử lại nói:

“Sau khi ngươi rời đi, hãy bỏ sự kiêu căng trong lời nói, dẹp bỏ dục vọng trên nét mặt. Nếu không, người chưa tới mà tiếng đã vang, thân chưa tới mà khí đã động, phô trương như hổ đi giữa phố lớn, ai dám dùng ngươi?”

Lão Tử nói tiếp:

“Muốn nhìn thấy đại đạo, trước hết phải để tâm rong chơi nơi khởi nguyên của vạn vật. Trong trời đất, ngoài vũ trụ, trời đất con người, mặt trời mặt trăng, núi sông đều khác hình khác tính; cái giống nhau là đều thuận theo tự nhiên mà sinh diệt, đều theo tự nhiên mà đi dừng. Biết sự khác nhau là thấy cái biểu; biết sự giống nhau là biết cái gốc. Bỏ cái khác mà nhìn cái giống, thì tâm có thể rong chơi nơi khởi nguyên của vạn vật. Khởi nguyên của vạn vật là hỗn nhiên làm một, không hình không tính, không khác biệt.”

Khổng Tử hỏi: “Nhìn thấy cái giống nhau thì có niềm vui gì?”

Lão Tử đáp:

“Nhìn thấy cái giống nhau thì vạn vật bình đẳng; vật và ta bình đẳng; phải trái bình đẳng. Vì thế có thể xem sinh tử như ngày đêm, họa phúc như nhau, cát hung ngang bằng, không sang không hèn, không vinh không nhục; lòng như giếng cổ, ta đi theo con đường của ta, tự được niềm vui, thì nơi nào mà chẳng vui?”

Khổng Khâu nói:

“Lời của tiên sinh phát ra từ phổi gan mà thấm vào tim óc của đệ tử, đệ tử được lợi ích rất lớn, suốt đời không quên. Đệ tử sẽ phụng hành không lơi để báo đáp ân đức của tiên sinh.”

Nói xong, lưu luyến chia tay Lão Tử.

Bàn về nguồn gốc của vạn vật

Lão Tử nói:

“Muốn quan sát đại đạo, nhất định phải đặt tâm nơi nguồn gốc của vạn vật. Trời đất vạn vật tuy nhìn khác nhau, nhưng bản chất thì giống nhau, đều vận hành theo tự nhiên. Sự khác nhau chỉ là bề ngoài, cái giống nhau mới là bên trong. Bỏ cái khác, nhìn cái giống, thì mới hiểu được đạo lý của muôn vật. Nguồn gốc của vạn vật là một, không hình tướng, không tính chất, không khác biệt.”

Khổng Tử hỏi: “Quan sát cái giống nhau thì có niềm vui gì?”

Lão Tử nói:

“Khi vạn vật và ta là một, thì phải trái, vật ta, sinh tử, ngày đêm, họa phúc, cát hung, sang hèn, vinh nhục đều không còn phân biệt. Tâm như giếng cổ không gợn sóng, tự được niềm vui.”

Một niệm không sinh, muôn niệm đều vắng, rỗng rang hoàn toàn. Lão Tử nói về việc buông bỏ “chấp ngã”: buông cái “ta”, buông những khuôn khổ trong đầu, buông mọi thành kiến, thì mới thấy được bản chất giống nhau của vạn vật. Ví như khi còn phân biệt người tốt kẻ xấu thì không thể hiểu được bản chất của “con người”; nhận thức còn mê muội thì cảm xúc tất sinh dao động. Chỉ khi vạn vật là một, vật và ta không phân chia, thì tâm hồn con người mới thực sự an tĩnh và an vui.

Khai Tâm biên dịch
Theo secretchina
Theo vandieuhay