Đạo của quân tử trong “Luận Ngữ”: Làm thế nào để thừa nhận lỗi lầm một cách tao nhã?

Con người không phải thánh hiền, ai mà không từng mắc sai lầm? Trong cuộc sống, bất kỳ ai cũng có thể phạm lỗi. Vậy thì, quân tử nên đối diện như thế nào với những lỗi lầm của bản thân và của người khác?

Trong “Luận Ngữ”, Tăng Tử từng nói: “Ta mỗi ngày tự xét mình ba lần: thay người khác làm việc, ta có tận sức không? Giao thiệp với bạn bè, ta có thành thật không? Những gì thầy truyền dạy, ta có ôn tập không?” Tăng Tử mỗi ngày đều nhiều lần tự phản tỉnh, xem mình thay người làm việc có tận sức không, giao tiếp với bạn bè có chân thành không, học vấn thầy truyền dạy có được ôn luyện không. Từ câu “thấy người không hiền mà tự xét lại mình” (Luận Ngữ – Lý Nhân) đến “quân tử học rộng mà mỗi ngày tự xét mình” (Tuân Tử – Khuyến Học), Nho gia luôn nhấn mạnh rằng một quân tử cần phải tự phản tỉnh, cẩn thận khi ở một mình, suy ngẫm về hành vi của mình xem có sai sót gì không. Tự phản tỉnh là điều khó, khó ở chỗ biến nó thành một thói quen suốt đời. Tăng Tử từ năm 16 tuổi đã bái Khổng Tử làm thầy, chịu ảnh hưởng sâu sắc từ lời dạy của Khổng Tử, cả đời tuân thủ lễ chế, giữ gìn đạo đức không vượt giới hạn. Ngay cả khi lâm chung, ông còn ra lệnh cho con trai thay tấm chiếu mà chỉ có bậc đại phu mới được dùng, quả thực là tấm gương điển hình cho sự tự phản tỉnh.

Phát hiện ra lỗi lầm của bản thân có lẽ không khó, nhưng thẳng thắn đối diện và sửa chữa nó lại không phải ai cũng làm được. Khổng Tử từng than thở: “Thôi rồi, ta chưa từng thấy ai có thể nhận ra lỗi của mình mà tự trách mình!” (Luận Ngữ – Công Trị Trường). Khổng Tử nói rằng ông chưa từng thấy người nào có thể nhận ra lỗi lầm của mình và tự mình khiển trách, qua đó cho thấy việc đối diện với lỗi lầm của bản thân khó đến nhường nào. Trong (Luận Ngữ – Tử Trương) có câu: “Kẻ tiểu nhân mắc lỗi ắt tìm cách che đậy”, ý nói tiểu nhân khi phạm lỗi nhất định sẽ che giấu. Ngược lại, “lỗi của quân tử như nhật thực, nguyệt thực: khi mắc lỗi, mọi người đều nhìn thấy” (Luận Ngữ – Tử Trương). Lỗi lầm của quân tử giống như hiện tượng nhật thực, nguyệt thực: khi xảy ra, ai cũng thấy rõ. Tiên sinh Tiền Mục giải thích rằng, lỗi lầm của quân tử phần lớn là vô ý, khi phát hiện ra lỗi của mình, họ không che giấu, nên mọi người đều thấy được. Nhận ra lỗi lầm của mình, “có lỗi thì đừng ngại sửa (Luận Ngữ – Học Nhi), đã phạm lỗi thì không nên sợ hãi việc sửa chữa. Mặt trời trong lúc nhật thực thì ảm đạm không ánh sáng, nhưng sau khi phục hồi, ánh sáng vẫn rực rỡ như xưa; quân tử dù có phạm lỗi, một khi sửa chữa, phẩm đức vẫn không hề tổn hại. Vì thế Tử Cống nói: “Sửa lỗi rồi, mọi người đều ngưỡng mộ” (Luận Ngữ – Tử Trương), khi quân tử sửa lỗi, mọi người đều kính trọng nhìn lên họ.

Quân tử dũng cảm sửa chữa lỗi lầm của mình, đồng thời khi thấy bạn bè phạm lỗi cũng sẽ thẳng thắn khuyên can. Đối với Khổng Tử, “bạn ngay thẳng” tức chính trực, không xu nịnh, luôn là một trong những tiêu chuẩn quan trọng nhất khi kết giao bạn bè. Nếu bạn bè phạm lỗi, cần phải “trung thực khuyên bảo và khéo léo dẫn dắt” (Luận Ngữ – Nhan Uyên), tức là thành tâm khuyên nhủ và hướng dẫn họ một cách khéo léo. Làm bạn thẳng thắn cũng cần có phương pháp, “nếu không được thì dừng, đừng tự chuốc lấy nhục” (Luận Ngữ – Nhan Uyên), nếu bạn bè thực sự không nghe, thì tạm thời dừng lời khuyên, tránh tự làm nhục mình, đợi thời cơ thích hợp rồi lại tiếp tục khuyên bảo.

Ngay cả đối với người có địa vị cao hơn mình, khi thấy họ phạm lỗi, cũng nên thẳng thắn khuyên can. Hành động này không chỉ là bảo vệ chính nghĩa, mà còn là bảo vệ danh tiếng của người khác. Trong “Luận Ngữ · Hiến Vấn”, Tử Lộ hỏi Khổng Tử cách phục vụ người quân chủ, Khổng Tử đáp: “Đừng dối lừa, nhưng có thể thẳng thắn can gián”. Trong “Hiếu Kinh” cũng nói: “Bầy tôi không thể không tranh biện với vua”, thấy người khác từng bước sa vào bất nghĩa mà bản thân làm như không có chuyện gì, đó là hành vi bất nhân bất nghĩa.

Khi can gián người có địa vị cao, cần chú ý đến cách thức và nghệ thuật. Tử Hạ, học trò của Khổng Tử, cho rằng: “Phải được tin tưởng rồi mới can gián, nếu chưa được tin tưởng thì sẽ bị cho là bôi nhọ” (Luận Ngữ – Tử Trương). Phải được người khác tin cậy rồi mới tiến hành khuyên can, nếu không, người trên sẽ nghĩ rằng bạn đang phỉ báng họ. Thực ra, dù là đối với cha mẹ, thầy cô hay bạn bè, anh em, đạo lý này đều áp dụng được. Khi phê bình người khác, cần giữ lòng thiện ý, nghĩ cho họ, như vậy họ mới tin tưởng và dễ dàng chấp nhận ý kiến phê bình. Dĩ nhiên, người bị phê bình càng có trách nhiệm lắng nghe lời can gián, tiếp thu điều thiện.

Quân tử đường hoàng, ngay thẳng, luôn giữ tâm thế “như đi trên băng mỏng, như đứng trước vực sâu”, lòng có sự kính cẩn, lời nói có chừng mực, hành động có giới hạn. Khi phát hiện lỗi lầm của người khác, không che đậy, không thiên vị, không bao che, càng không trợ Trụ làm điều ác, mà cần chỉ rõ đạo nghĩa, thẳng thắn khuyên bảo. Làm được như vậy, mới có thể “ngửa mặt không hổ thẹn với trời, cúi đầu không xấu hổ với người”.

Tú Uyên biên dịch

Theo aboluowang

Xem thêm

Theo vandieuhay