Câu chuyện Nhân Văn – Giai Phẩm (1956-1958): Một chương sử văn học đầy tranh cãi
Bối cảnh lịch sử
Sau năm 1954, miền Bắc bước vào thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trong không khí cởi mở tương đối của “Phong trào Nhân văn Dân chủ”, một số trí thức, văn nghệ sĩ đã lên tiếng đòi hỏi tự do sáng tác, phê phán chủ nghĩa giáo điều và bộ máy quan liêu. Từ đó, Nhân Văn – Giai Phẩm ra đời như một tiếng nói phản biện hiếm hoi thời bấy giờ.
Diễn biến chính
-
Sự ra đời:
-
Tạp chí Nhân Văn (1956) và Giai Phẩm Mùa Xuân (1956-1958) do các nhà văn, nhà thơ như Phan Khôi, Trần Dần, Hoàng Cầm, Lê Đạt chủ trương.
-
Nội dung: Đề cao tự do sáng tác, phê phán bệnh công thần, sùng bái cá nhân, và đòi hỏi cải cách văn nghệ.
-
-
Những tác phẩm gây chấn động:
-
Bài thơ “Nhất định thắng” (Trần Dần) với câu: “Tôi bước đi / Không thấy phố / Không thấy nhà / Chỉ thấy mưa sa / Trên màu cờ đỏ”.
-
Tiểu luận “Phê bình lãnh đạo văn nghệ” (Phan Khôi) thẳng thắn chỉ trích cơ chế kiểm duyệt.
-
Truyện ngắn “Con chó xấu xí” (Nguyễn Hữu Đang) ám chỉ thói xu nịnh trong xã hội.
-
-
Phản ứng từ chính quyền:
-
Cuối 1958, phong trào bị dập tắt.
-
Các thành viên chủ chốt bị kỷ luật: cấm xuất bản, đi cải tạo (Trần Dần, Lê Đạt), hoặc bị quản thúc (Phan Khôi).
-
Tạp chí bị đình bản, bài vở bị thu hồi.
-
Di sản và tranh cãi
-
Tích cực:
-
Dám nói lên sự thật trong bối cảnh khuôn phép.
-
Đặt nền móng cho tư duy phản biện trong văn học.
-
-
Tiêu cực:
-
Bị coi là “chống Đảng” do vi phạm nguyên tắc “văn nghệ phục vụ chính trị”.
-
Nhiều tác giả bị gạt ra ngoài lề suốt hàng chục năm.
-
Góc nhìn hiện đại
Ngày nay, Nhân Văn – Giai Phẩm được nhìn nhận lại như một nỗ lực canh tân văn học dù không trọn vẹn. Một số tác phẩm được tái bản, nhưng vẫn là chủ đề nhạy cảm. Câu chuyện này đặt ra câu hỏi dai dẳng về ranh giới giữa nghệ thuật và chính trị.
“Nhân Văn là tiếng kêu của trí thức muốn cởi trói cho tư duy, nhưng lịch sử đã chọn một con đường khác.”
— Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân
Bài học còn nguyên tính thời sự: Tự do sáng tạo luôn cần thiết, nhưng phải cân bằng với trách nhiệm xã hội.